Rysunek 1. Mapa ukazująca zasięg wyłącznych stref ekonomicznych w skali globalnej i wysokich mórz (7).                                                                                                                                                

2. Traktat BBNJ jako odpowiedź na globalne wyzwania w ochronie mórz i oceanów

Traktat BBNJ stanowi przełomowy instrument prawny w zakresie ochrony morskiej bioróżnorodności. Jego zasadniczym celem jest zapewnienie długoterminowej ochrony oraz zrównoważonego korzystania z zasobów morskich w „wysokich morzach”, realizowane poprzez skuteczne wdrożenie postanowień UNCLOS oraz intensyfikację międzynarodowej współpracy i koordynacji działań (8).

Traktat przewiduje ustanowienie ram regulujących kilka kluczowych obszarów. Po pierwsze, reguluje dostęp do zasobów genetycznych mórz i oceanów oraz sprawiedliwy podział korzyści wynikających z ich eksploatacji, co ma szczególne znaczenie dla branż biotechnologicznych i farmaceutycznych. Po drugie, wprowadza możliwość tworzenia obszarów chronionych (ang. Marine Protected Areas), które mają na celu ochronę wrażliwych ekosystemów morskich przed nadmierną eksploatacją i degradacją środowiska. Po trzecie, nakłada obowiązek przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko dla planowanych działań w obszarach wysokich mórz, aby zapobiegać szkodliwym konsekwencjom ingerencji człowieka. Po czwarte, traktat promuje rozwój potencjału technicznego oraz transfer technologii, szczególnie do państw rozwijających się, aby umożliwić im aktywny i równoprawny udział w zarządzaniu zasobami morskimi (8).

Proces wypracowania i przyjęcia traktatu wymagał bezprecedensowej współpracy międzynarodowej, co podkreśla jego znaczenie w ewolucji globalnej polityki zarządzania oceanami. Został on zaadoptowany 19 czerwca 2023, po blisko dwudziestu latach negocjacji; po roku, 91 krajów podpisało traktat, jednak dotychczas ratyfikowało jedynie 52 krajów z 60 niezbędnych (9).

3. Unia Europejska, Polska oraz wyzwania wynikające z wdrażania BBNJ

Unia Europejska dysponuje łącznie wyłączną strefą ekonomiczną o powierzchni 25 milionów km², którą wykorzystuje do realizacji istotnych projektów i inicjatyw, takich jak rybołówstwo, budowa farm wiatrowych, prowadzenie badań czy rozwój transportu morskiego (6). Ponadto UE prowadzi także znaczące działania na wodach pełnomorskich, w które zatem zaangażowani są wszyscy jej członkowie. Przykładowo, według danych Unii około 20% połowów ryb pochodzi spoza wód unijnych, z czego 10% z obszarów znajdujących się poza jurysdykcją państwową, a kolejne 10% w ramach umów zawieranych z państwami trzecimi (10). Dodatkowo państwa członkowskie angażują się w liczne partnerstwa i projekty dotyczące obszarów wysokich mórz. Na przykład Norwegia przygotowuje się do otwarcia arktycznego dna morskiego na potrzeby eksploatacji, w odpowiedzi na rosnące na całym świecie zapotrzebowanie na minerały głębinowe (11).

Co prawda, w czerwcu 2025 roku rozpoczęto ambitny program „EU Ocean Pact”, w którym adresowane są kluczowe wyzwania związane ze zrównoważonym wykorzystaniem zasobów morskich i ich ochroną, jednak ochrona wysokich mórz została w nim w dużej mierze pominięta (12). Jedynym odniesieniem była kwestia zwiększonej koordynacji w zakresie podpisywania i ratyfikacji traktatu BBNJ: czego do dziś nie dokonały wszystkie państwa członkowskie, w tym Polska.

Co do mechanizmów zarządzania i regulacji zasobów morskich, w specyficznym kontekście Unii Europejskiej kompetencje do działania oraz wdrażania polityk leżą w gestii instytucji unijnych (13). Po ratyfikacji traktatu BBNJ przez Unię Europejską w Nicei w czerwcu 2025 roku, instytucje unijne mogą działać w imieniu państw członkowskich w obszarach objętych wyłączną lub dzieloną kompetencją. Jednocześnie państwa członkowskie zachowują kompetencje w zakresie obszarów które nie zostały przekazane UE lub w których nie doszło do ich wewnętrznej implementacji. Nie zwalnia to jednak poszczególnych krajów z obowiązku ratyfikacji traktatu i jego wdrożenia na poziomie krajowym, szczególnie w kontekście pełnego wprowadzenia jego postanowień do systemu prawa wewnętrznego. 

Choć Polska posiada ponad 500 km wybrzeża i angażuje się zarówno w projekty unijne, jak i krajowe, jej rola w globalnej debacie o ochronie mórz i oceanów często bywa pomijana. Tymczasem Polska realizuje istotne projekty morskie nie tylko na Bałtyku czy w regionie europejskim, lecz także poza Europą; obejmują one m.in. rybołówstwo w północnym Atlantyku i południowym Pacyfiku, a także badania naukowe nad eksploatacją minerałów z dna morskiego, uzasadniane rosnącym zapotrzebowaniem sektora odnawialnych źródeł energii (14). Polska realizuje także różnorodne rejsy badawcze na obszarach Grzbietu Śródatlantyckiego, wykorzystując nowoczesne, autonomiczne platformy podwodne (15).

Ponadto jako członek Unii Europejskiej Polska podlega instytucjom, które podejmują decyzje dotyczące wysokich mórz. Oznacza to dużą odpowiedzialność nie tylko w kwestii ratyfikacji traktatu BBNJ, lecz także w zakresie aktywnego uczestnictwa w globalnym zarządzaniu środowiskiem morskim. Ma to dodatkowo bezpośredni wpływ na nasze relacje z partnerami silnie zaangażowanymi w zrównoważone inicjatywy oceaniczne. Większe zaangażowanie Polski mogłoby przełożyć się na pozytywny wizerunek międzynarodowy, większe inwestycje, wzmocnienie gospodarki oraz rozwój partnerstw; na przykład w sektorze morskiej energetyki wiatrowej. 

4. Wnioski 

Traktat BBNJ jest przełomowym narzędziem prawnym, które może w znacznym stopniu ograniczyć niekontrolowaną eksploatację i degradację wysokich mórz. Skuteczna implementacja wymaga jednak aktywnego zaangażowania wszystkich stron: zarówno na poziomie globalnym, jak i krajowym. Polska, pozostając dotąd bierna w procesie ratyfikacji, ryzykuje utratę możliwości wpływu na kształt nowego systemu zarządzania oceanami, który w przyszłości może mieć nie tylko bezpośredni wpływ na wejście w życie traktatu, ale również na interesy środowiskowe i gospodarcze kraju.

Definicje:

* Jurysdykcja państwowa: zakres władzy państwa do stanowienia prawa, podejmowania decyzji i egzekwowania ich na określonym terytorium oraz wobec określonych osób lub podmiotów. W kontekście prawa morza, zezwala państwu do sprawowania władzy i kontroli nad działalnością prowadzoną w granicach jego terytorium morskiego, w tym w wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym (do 12 mil morskich) oraz, w ograniczonym zakresie, w wyłącznej strefie ekonomicznej (do 200 mil morskich). Poza tym obszarem, czyli na wodach pełnomorskich, państwa tracą bezpośrednią jurysdykcję, a obowiązują zasady prawa międzynarodowego.

** Wyłączna strefa ekonomiczna (WSE) : obszar morza rozciągający się do 200 mil morskich od wybrzeża, w którym państwo nadbrzeżne posiada szczególne prawa suwerenne do badania, eksploatacji, ochrony i zarządzania zasobami naturalnymi znajdującymi się w wodzie, na dnie morskim i pod jego powierzchnią. WSE nie jest jednak pełnym terytorium państwa, inne kraje zachowują prawo do wolnej żeglugi, przelotu czy układania kabli i rurociągów.

Źródła:

1) Nausicaa. (2023). What are the high seas? https://www.nausicaa.fr/en/the-ocean-magazine/what-are-high-seas

2) United Nations. (2023). BBNJ Agreement | Agreement on Marine Biodiversity of Areas beyond National Jurisdiction. https://www.un.org/bbnjagreement/en

3) United Nations. (2019). Preamble to the United Nations Convention on the Law of the Sea. https://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/part5.htm

4) National Oceanic and Atmospheric Administration. (2024). What is the “EEZ”?: Exploration Facts: NOAA Office of Ocean Exploration and Research. https://oceanexplorer.noaa.gov/facts/useez.html

5) National Oceanic and Atmospheric Administration. (2024). Quantifying the Ocean Carbon Sink. https://www.ncei.noaa.gov/news/quantifying-ocean-carbon-sink

6) Gate N. (2023). Ocean governance in Africa and Europe – an introduction. Africa-Europe Foundation. https://www.africaeuropefoundation.org/stories/ocean-governance-in-africa-and-europe-an-introduction/

7) Marine Conservation Institute. (2015, luty 2). High Seas Finally Getting Some Protection. On the Tide blog. https://marine-conservation.org/on-the-tide/high-seas-protection/

8) Sustainable Ocean Alliance. (2023, sierpień 12). United Nations Adopts Historic High Seas Treaty. https://www.soalliance.org/soablog/bbnj-2023

9) High Seas Alliance. (2025). High Seas Treaty Ratification Tracker. https://highseasalliance.org/treaty-ratification/

10) European Commission. (2025, sierpień 17). Fishing outside the EU. Oceans and Fisheries. https://oceans-and-fisheries.ec.europa.eu/fisheries/international-agreements/fishing-outside-eu_en#documents

11) Gernigon L., Binachon M. (2025, czerwiec 12). Deep-sea mining at a crossroads: Why the EU must lead on a precautionary pause. https://europejacquesdelors.cdn.prismic.io/europejacquesdelors/aFE8c7NJEFaPYBKC_20250612_DeepSeaMining_EN.pdf

12) European Commission. (2025, sierpień 17). The European Ocean Pact. Oceans and Fisheries. https://oceans-and-fisheries.ec.europa.eu/european-ocean-pact_en#strengthening-eu-ocean-diplomacy-and-international-ocean-governance

13) European Commission. (2025). Commission takes further step to protect biodiversity in the High Seas. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_25_1098

14) Polska Agencja Prasowa. (2024, sierpień 16). MKiŚ: trwają badania na dnie oceanicznym w celu zabezpieczenia dostępu do złóż kluczowych surowców mineralnych. GospodarkaMorska.pl. https://www.gospodarkamorska.pl/mkis-trwaja-badania-na-dnie-oceanicznym-w-celu-zabezpieczenia-dostepu-do-zloz-kluczowych-surowcow-mineralnych-76995

15) Ministerstwo Klimatu i Środowiska. (2023, sierpień 17). Program Rozpoznania Geologicznego Oceanów – ProGeO. https://www.gov.pl/web/klimat/program-rozpoznania-geologicznego-oceanow--progeo

Źródło głównej grafiki: Unsplash.com

Autorka: Paulina Sławek

1. Znaczenie oceanu oraz luka regulacyjna w prawie międzynarodowym

Podobnie jak powietrze, ocean i woda nie znają granic państwowych, wszelkie zanieczyszczenia oraz szkodliwe działania bezpośrednio przekładają się na problemy lokalne i regionalne. Od ryb konsumujących plastik, które następnie trafiają do ludzkiego łańcucha pokarmowego, po eksploatacyjne praktyki korporacji próbujących zmonopolizować zasoby minerałów z dna morskiego, działania prowadzone na morzach poza jurysdykcją państwową mają bezpośredni wpływ na zdrowie, gospodarkę i lokalne realia.

Zgodnie z Konwencją Narodów Zjednoczonych o prawie morza (ang. UNCLOS), każde państwo posiada określone prawa suwerenne w obrębie swojego terytorium oraz wyłącznej strefy ekonomicznej (WSE)**, która rozciąga się do 200 mil morskich od wybrzeża (3). Strefa ta stanowi nie tylko podstawę gospodarczego wykorzystania zasobów morskich, lecz również obszar strategicznego znaczenia politycznego i ekonomicznego dla państwa. Obecnie największe WSE na świecie należą do Francji oraz Stanów Zjednoczonych, co zapewnia im dominującą pozycję w gospodarce morskiej oraz znaczący wpływ na kształtowanie polityki ochrony zasobów naturalnych mórz i oceanów (4). W Polsce WSE również odgrywa kluczową rolę w tzw. błękitnej gospodarce: od rozwoju portów, turystyki nadmorskiej i rybołówstwa, po budowę morskich farm wiatrowych.

W szerszym ujęciu, jako gatunek lądowy, człowiek stworzył systemy zarządzania oparte głównie na dominacji i eksploatacji ziemi oraz lądu. Dotychczasowy system regulacyjny oparty na UNCLOS przez wiele lat wydawał się adekwatny do zarządzania zasobami mórz i oceanów. Jednak rozwój badań naukowych, rosnące zapotrzebowanie na żywność i surowce mineralne, ekspedycje badawcze oraz nasilające się skutki zmiany klimatu wykazały, że oceany i morza pełnią fundamentalną rolę nie tylko jako źródło pożywienia i materiałów, ale także jako filar globalnej równowagi klimatycznej. Stanowią one największy na Ziemi magazyn dwutlenku węgla, odpowiadają za produkcję połowy tlenu na świecie oraz pochłaniają znaczące ilości ciepła (5). To z kolei prowadzi do zakwaszania i ocieplania wód oraz degradacji ekosystemów morskich które gromadzą 80% światowej bioróżnorodności (6). 

Choć traktat BBNJ nie jest w stanie zapobiec ani odwrócić degradacji oceanów, jego celem jest wypełnienie istotnej luki prawnej poprzez wprowadzenie kompleksowych ram regulacyjnych dla ochrony i zrównoważonego użytkowania bioróżnorodności morskiej w obszarach znajdujących się poza jurysdykcją państwową.

Blisko połowa powierzchni planety mieści się poza jurysdykcjami państwowymi* i nie podlega mechanizmom regulacyjnym. Żyjąc na niebieskiej planecie, jedynie 28% Ziemi znajduje się w granicach terytoriów państwowych, pozostałe 72% stanowią obszary morskie, z czego około 45% całkowitej powierzchni planety to wody określane w prawie międzynarodowym jako „wysokie morza” (1). Status ten oznacza w praktyce możliwość prowadzenia w dużej mierze nieograniczonej eksploatacji zasobów i zanieczyszczania środowiska. W obliczu narastających konsekwencji zmiany klimatu i kluczowej roli oceanu w procesach regulacji klimatu, ta oto luka regulacyjna jest wypełniana poprzez stopniowe wejście w życie Traktatu BBNJ (ang. Biodiversity Beyond National Jurisdiction) (2).

© 2025 Climate Future Institute