Źródło: Climate Future Institute, 2025    

3. Na rozdrożu: rybołówstwo między zanikiem a odnową

Rybołówstwo to zawód o wielowiekowej tradycji, w którym wiedza ekologiczna była przekazywana z pokolenia na pokolenie. Zawód ten, obok swojej istotnej roli społecznej, stanowi również część odpowiedzialności za stan mórz i ekosystemów, na których opiera się życie lokalnych wspólnot. Te unikalne wartości przez lata były ignorowane przez decydentów. Polityka rybołówstwa w Polsce opierała się na działaniach doraźnych – reagowała na kolejne kryzysy, zamiast rozwiązywać problemy u podstaw. Aby przywrócić zaufanie do instytucji państwowych, potrzebujemy bardziej spójnej polityki, która równoważy interesy ekologiczne i społeczne, wspierając zrównoważony rowój zasobów morskich. Odbudowanie udziału interesariuszy – poprzez współzarządzanie i strategie wielosektorowe – może przywrócić zaufanie do państwa i dopasować cele polityczne do rzeczywistych potrzeb społeczno-ekonomicznych społeczności nadbrzeżnych oraz ochrony zasobów morskich.

Wdrożenie rozwiązań rynkowych oraz inwestycje w zrównoważone innowacje stworzyłyby długoterminowe perspektywy dla rybaków. Z kolei przyjęcie kompleksowej strategii błękitnej gospodarki, integrującej sektor rybołówstwa z innymi dziedzinami działalności morskiej, powinno uwzględniać również konieczność ochrony środowiska morskiego jako kluczowego warunku przetrwania całej gospodarki morskiej. Rybacy mogą stać się nie tylko beneficjentami transformacji, ale również jej aktywnymi uczestnikami i strażnikami ekosystemów, od których zależy przyszłość całych społeczności nadbrzeżnych.

Źródła:

1) Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Departament Rybołówstwa, Raport roczny dotyczący działań Polski na rzecz zrównoważenia zdolności połowowej i możliwości połowowych za rok 2020, Komisja Europejska, dostęp 6.01.2025, https://oceans-and-fisheries.ec.europa.eu/system/files/2021-09/2020-fleet-capacity-report-poland_en.pdf.

2) M. Marciniak, „Analiza i ocena zmian w polskiej gospodarce rybnej po akcesji do Unii Europejskiej”, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie – Problemy Rolnictwa Światowego, 2009, nr 7, s. 70–79.

3) B. Życiński, „Czy polskie środowisko rybackie jest rozgrywane przez zagraniczne lobby?”, Wgospodarce.pl, 2024, dostęp 6.01.2025, https://wgospodarce.pl/informacje/146443-czy-polskie-srodowisko-rybackie-jest-rozgrywane-przez-zagraniczne-lobby.

4) Fakty TVN24, „Rząd wciąż nie wypełnił porozumienia zawartego z rybakami rekreacyjnymi. Związkowcy interweniują”, 2023, dostęp 6.01.2025, https://fakty.tvn24.pl/fakty-po-poludniu/rzad-wciaz-nie-wypelnil-porozumienia-zawartego-z-rybakami-rekreacyjnymi-zwiazkowcy-interweniuja-st7256505.

5) Polsat News, „Protest rybaków we Władysławowie. Blokują drogę na Hel”, 30.09.2023, dostęp 6.01.2025, https://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2023-09-30/protest-rybakow-we-wladyslawowie-blokuja-droge-na-hel/.

6) E. Figus, „Stakeholder Participation in the Polish Baltic Sea Commercial Fishing Fleet”, Annuals of Marine Sociology, 2015, t. XXIV.

7) PortalMorski.pl, „List otwarty polskich rybaków w sprawie ratowania polskiego rybołówstwa”, 2023, dostęp 6.01.2025, https://www.portalmorski.pl/rybolowstwo/54419-list-otwarty-polskich-rybakow-w-sprawie-ratowania-polskiego-rybolowstwa.

8) J. Martin, Fisheries in Poland, Brussels: European Parliament, Policy Department on Structural and Cohesion Policies, 2011, dostęp 6.01.2025, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2011/460037/IPOL-PECH_NT%282011%29460037_EN.pdf.

9) I. Bojadżijewa, P. Siwiński, J. Rączka, K. Orzechowski, Niespokojny Bałtyk. Polskie rybołówstwo a morskie farmy wiatrowe, Warszawa: Instrat Policy Paper, 2024, nr 01, dostęp 6.01.2025, https://instrat.pl/wp-content/uploads/2024/10/Instrat-Policy-Paper-012024_Niespokojny-Baltyk.pdf.

10) C. Stohr, I. Chabay, „From shouting matches to productive dialogue – establishing stakeholder participation in Polish fisheries governance”, International Journal of Sustainable Development, 2014, t. 17, nr 4, s. 403–419.

11) I. Bojażdżijewa, „Co ma rybak do wiatraka, czyli sprawiedliwa transformacja nad Bałtykiem”, Rzeczpospolita.pl, 2024, dostęp 6.01.2025, https://www.rp.pl/opinie-ekonomiczne/art41592741-ekspertka-instratu-co-ma-rybak-do-wiatraka-czyli-sprawiedliwa-transformacja-nad-baltykiem.

12) C. Stohr, C. Lundholm, B. Crona, I. Chabay, „Stakeholder participation and sustainable fisheries: an integrative framework for assessing adaptive comanagement processes”, Ecology and Society, 2014, t. 19, nr 3.

13) Najwyższa Izba Kontroli, „Unijne wsparcie dla polskiego rybołówstwa niezagrożone”, 2020, dostęp 6.01.2025, https://www.nik.gov.pl/najnowsze-informacje-o-wynikach-kontroli/wsparcie-ue-dla-polskiego-rybolowstwa.html.

14) Parlament Europejski i Rada UE, Rozporządzenie nr 508/2014 z dnia 15 maja 2014 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego (EFMR), Dziennik Urzędowy UE, L149, 20.05.2014, s. 1–48.

15) Responsible Fisheries, Icelandic Fisheries – Press Kit, dostęp 6.01.2025, https://www.responsiblefisheries.is/media/1/icelandic-fisheries-press-kit-mai-2021-enska.pdf.

16) A. Olivert-Amado, Fisheries in Iceland, Brussels: European Parliament, Policy Department on Structural and Cohesion Policies, 2008, dostęp 6.01.2025, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/note/join/2008/408938/IPOL-PECH_NT(2008)408938_EN.pdf.

Źródło grafiki: Unsplash.com

Autor: Sylwia Łyskawka

1. Co poszło nie tak?

Przyjęcie przez Polskę WPRyb wprowadziło nowe sztywne mechanizmy, takie jak TAC, redukcja floty rybackiej (1) oraz zwiększenie przejrzystości w alokacji subsydiów (2). Przełożyło się to na redukcję całkowitych połowów ryb w Polsce o 60% do roku 2023 (3).

Nieskuteczna polityka rybołówstwa osiągnęła punkt krytyczny w 2019 roku, kiedy to populacja dorsza bałtyckiego załamała się z powodu zmieniających się warunków środowiskowych i przełowienia. W celu złagodzenia skutków unijnego zakazu połowów dorsza, rząd Polski w 2020 roku zadeklarował wsparcie (4) dla sektora rybołówstwa. Jednak cztery lata później obietnice te nie zostały spełnione, a rybacy kontynuują protesty (5), zaniepokojeni, że ich źródło utrzymania jest na skraju załamania. Kolejne sekcje analizują kluczowe czynniki, które doprowadziły do obecnego kryzysu.

Brak rzeczywistego zaangażowania interesariuszy

Chociaż utworzono fora mające na celu zaangażowanie rybaków, ich skuteczność w Polsce okazała się niewystarczająca, co udokumentowano w 2015 roku (6), kiedy rybacy przybrzeżni twierdzili, że słaba komunikacja między rządem a rybakami podczas wdrażania przepisów doprowadziła do utraty zaufania — uczucia, które utrzymuje się do dziś. Utrzymujący się brak zaangażowania doprowadził do tego, że stowarzyszenia rybackie twierdzą, iż rząd planuje całkowite zamknięcie sektora rybołówstwa (7). Bez odpowiedniego zaangażowania interesariuszy, zaufanie społeczne się wyczerpuje, co sprawia, że sukces polityk staje się coraz trudniejszy do osiągnięcia.

Brak elastyczności rynkowej

Członkostwo w UE wpłynęło na elastyczność lokalnego sektora poprzez przypisanie kwot połowowych poszczególnym krajom w oparciu o dane historyczne, ograniczając ich zdolność do reagowania na zmiany popytu rynkowego i nagłe zmiany ekologiczne. Co więcej, niewymienialne kwoty ograniczały efektywność, ponieważ niektórzy operatorzy borykali się z niedoborami, podczas gdy inni pozostawiali przydziały niewykorzystane — na przykład prawie 50% polskich kwot na szprota i śledzia pozostało niewykorzystanych w 2011 roku z powodu niskich cen rynkowych i konkurencji ze strony importu (8). Bez mechanizmów takich jak handel kwotami, sektor pozostał niekonkurencyjny.

2. Co można było zrobić inaczej?

Odbudowa zaufania rybaków do działań rządu powinna była być priorytetem — nie tylko w wymiarze ekonomicznym, ale również środowiskowym. Przez dekady rybacy odgrywali rolę lokalnych obserwatorów stanu mórz, dostarczając wiedzy o zmianach w populacjach ryb, rozkładzie siedlisk i warunkach hydrologicznych. W warunkach zmieniającego się klimatu — wzrostu temperatury, eutrofizacji i rozprzestrzeniania się martwych stref w Bałtyku — ta tradycyjna wiedza może stać się cennym źródłem informacji dla decyzji środowiskowych i politycznych. Jej ignorowanie przez decydentów tylko pogłębiło kryzys zaufania.

Dla sektora należało opracować długofalową strategię, rozwijaną w ramach dialogu z różnymi interesariuszami i zapewniającą rybakom zachowanie tożsamości regionalnej w społecznościach nadbrzeżnych. Inwestycje w innowacje, zamiast utrzymywania starych jednostek w portach, mogły zwiększyć możliwości połowowe i ochronić środowisko. Wprowadzenie mechanizmów rynkowych i systemów alokacji mogło zwiększyć szanse na utrzymanie źródeł utrzymania, jednocześnie zachowując poczucie niezależności rybaków i ducha kolektywnego działania, który charakteryzował transformacje przed 1989 rokiem (10). Silniejsze zintegrowanie rybołówstwa z szerszą strategią błękitnej gospodarki zapewniłoby sektorowi trwałe miejsce w obliczu współczesnych przemian społeczno-gospodarczych. W świetle tych obserwacji, na przyszłość rekomenduje się następujące działania:

Współzarządzanie i partycypacja

Zarządzanie rybołówstwem w Polsce, choć ograniczone przepisami unijnymi, musi przejść z modelu odgórnie zarządzanego na model współzarządzania. Pozytywnym przykładem z sektora morskiego w Polsce jest tzw. Porozumienie sektorowe na rzecz rozwoju morskiej energetyki wiatrowej w Polsce, który angażował rybaków w dialog z deweloperami offshore (11). Takie podejście mogłoby zostać rozszerzone na cały sektor, zaczynając od podpisania memorandum ze związkami rybaków w celu odbudowy zaufania (12) i zapewnienia wsparcia dla polityk publicznych. Aby to się powiodło, uczestnicy muszą mieć realny wpływ na podejmowanie decyzji, należy unikać nierówności sił, a cały proces powinien opierać się na doświadczeniach z niekontynuowanego Okrągłego stołu ds. rybołówstwa bałtyckiego (13) i niespełnionych obietnic rządu wobec stowarzyszeń rybackich z 2020 roku.

Strategia błękitnej gospodarki

Wraz z rozwojem sektorów morskich, takich jak morskie farmy wiatrowe i żegluga, strategia błękitnej gospodarki uwzględniająca skutki zmiayn klimatu jest kluczowa dla zapewnienia przyszłości rybakom w tym zmieniającym się krajobrazie. Ta wielosektorowa strategia stanowiłaby mapę drogową dla inwestycji i przyspieszyła integrację sektora rybackiego z innymi dziedzinami, na przykład poprzez wspieranie badań nad współlokowaniem akwakultury w obszarach farm wiatrowych na polskich wodach terytorialnych. Przygotowanie i wdrażanie strategii powinno opierać się na ramach zaangażowania interesariuszy poprzez ciała doradcze wobec organów kompetentnych.

Mechanizmy rynkowe

Chociaż idea indywidualnych transferowalnych kwot połowowych (ang. individual transferable quota, ITQ) była omawiana i chwalona przez rybaków w 2010 roku (10), Polska jak dotąd nie wprowadziła rozwiązań rynkowych mających zwiększyć efektywność dochodową rybaków, głównie z powodu ograniczeń WPRyb. Jednak inne mechanizmy rynkowe mogłyby zostać rozważone przez rząd w celu wsparcia modernizacji sektora, w tym subsydia warunkowe dla rybaków stosujących innowacyjne i zrównoważone praktyki, czy bank kwot połowowych optymalizujący alokację limitów połowowych między rybaków i firmy. Taki bank przydzielałby limity połowowe w oparciu o zapotrzebowanie rynku i innowacyjność poszczególnych rybaków, wykorzystując już przyznane Polsce kwoty — bez konieczności zmiany przepisów UE.

Wspieranie innowacji

W miarę pogarszania się stanu środowiska morskiego, ochrona zasobów bez ograniczania możliwości połowowych wymaga innowacyjności i efektywności. Polska uczestniczy w programach mających na celu ulepszenie sprzętu połowowego i osiągnięcie neutralności klimatycznej, ale dominacja małych jednostek z ograniczonymi budżetami utrudnia wdrażanie tych rozwiązań w praktyce. Zwiększenie nakładów na innowacje — z 0,25% (13) do średniego poziomu UE wynoszącego 20% całkowitych funduszy (14), szczególnie dla indywidualnych właścicieli jednostek — pomogłoby zniwelować barierę finansową, przed którą stoją rybacy.

Przez ponad trzy dekady polskie rybołówstwo przechodziło fundamentalne zmiany polityczne i gospodarcze. Z sektora dotowanego i symbolicznie ważnego w czasach PRL-u, przekształciło się w zdegradowaną, marginalizowaną gałąź gospodarki, która w zderzeniu z unijną Wspólną Polityką Rybołówstwa (WPRyb) straciła nie tylko stabilność ekonomiczną, ale też zaufanie do państwa. Mimo tych trudności, należy zauważyć, że Wspólna Polityka Rybołówstwa miała również cele ochronne — poprzez ograniczenie przełowienia i zwiększenie transparentności systemu zarządzania zasobami. Dla wielu państw członkowskich UE mechanizmy takie jak całkowite dopuszczalne połowy (ang. total allowable catches, TAC) czy systemy monitoringu floty umożliwiły bardziej zrównoważone gospodarowanie zasobami morskimi. Jednak skuteczność tych rozwiązań była silnie uzależniona od lokalnego kontekstu społecznego i poziomu zaangażowania interesariuszy, który w Polsce pozostawał ograniczony. Artykuł analizuje, jak brak długofalowej strategii i niedopasowane regulacje doprowadziły do erozji społeczno-gospodarczych podstaw sektora. Pokazuje też, że możliwe są alternatywne scenariusze – oparte na innowacji, współzarządzaniu i integracji z gospodarką morską przyszłości.

© 2025 Climate Future Institute