COP30: Klimat na zdrowie - czy planeta wróci z Brazylii zdrowsza?

Czego wypatrywać na zaatlantyckim horyzoncie w listopadzie? BHAP

Brazylijska Prezydencja ogłosiła iż COP30 będzie “COP-em implementacji” [16]. Na ile jednak ta idea znajdzie swoje odzwierciedlenie w tematach zdrowia?

Belém Health Action Plan (BHAP), a konkretnie jego pierwotna wersja robocza, został przedstawiony podczas spotkania ministerialnego w Belém [17]. Dokument ten stanowi próbę integracji polityki zdrowotnej z polityką klimatyczną, kładąc nacisk przede wszystkim na wzmocnienie systemów opieki zdrowotnej, współpracę międzynarodową i bardziej holistyczne niż dotąd podejście do sprawiedliwej transformacji klimatycznej, otwarcie używając terminu “Climate Justice”, zaznaczając, iż decyzje muszą być podejmowane w koordynacji z grupami mniej uprzywilejowanymi, w tym ludnością rdzenną, migrantami i osobami niepełnosprawnymi. Plan składa się z 3 filarów: 1) monitorowania, 2) polityki opartej na dowodach i 3) innowacji i produkcji [18].

Wyjątkowo dużo w BHAP wzmianek dotyczących populacji szczególnie narażonych na skutki zmiany klimatu. BHAP zaznacza, iż wielopoziomowe plany adaptacyjne w konteście zdrowia muszą być dostosowane do różnorodnych potrzeb zależnych od płci odbiorcy (ang. gender-responsive), m.in. do praw reprodukcyjnych, zdrowia matki i dziecka oraz mniejszości. W kwestii stanu zdrowia pracowników, BHAP wskazuje na potrzebę identyfikacji nowych zagrożeń, jakie zmieniające się warunki klimatyczne stwarzają dla przemysłu, w tym dla istotnego z ekonomicznego i zdrowotnego punktu widzenia zaistnienia warunków wymagających zawieszenie lub przerwanie aktywności zawodowej jednostek oraz zakładów pracy. BHAP odnosi się także do potrzeby ustawicznego kształcenia kadry medycznej, aby zwiększyć jej gotowość na stawanie czoła zagrożeniom, które przynosi kryzys klimatyczny. Podkreśla potrzebę równomiernej dystrybucji kadr medycznych, a także ochronę zdrowia psychicznego osób narażonych na odpowiadanie na skutki katastrof naturalnych [18].

W kontekście łańcuchów dostaw dla ochrony zdrowia, będącej w obecnych czasach nie tylko problemem energetycznym, ale także geopolitycznym z uwagi na niepewność w zapewnieniu nieprzerwanego transportu dóbr oraz niestabilnej polityki celnej, BHAP nawołuje do rozbudowy lokalnych zdolności technologicznych, w celu uniknięcia energochłonnego transportu długodystansowego. Mowa jest także o uwzględnieniu planów awaryjnych w strategiach adaptacyjnych, zabezpieczenia zapasów leków i szczepionek [18].

Czy BHAP będzie głosowany na COP30? Nie! Nie jest to dokument o mocy traktatu międzynarodowego - dołączenie do niego oraz stopniowe spełnianie jego założeń nie będzie miało charakteru wiążącego [19]. Pomimo nadziei i ambitnych założeń, nastroje pozostają średnie. Katastrofalne ograniczenie pomocy międzynarodowej (ta związana z opieką zdrowotną spadła o 21% r/r), w połączeniu z rosnącym wśród krajów rozwiniętych przekonaniem o konieczności cięcia wydatków związanych z polityką klimatyczną i już istniejących zobowiązań międzynarodowych (w tym kontrybucje do budżetu WHO, które ma mieć kluczową rolę w monitorowaniu progresu) skłania wielu do pesymizmu [20]. Do pilnego przyjęcia i realizowania BHAP wzywają kraje rejonu Pacyfiku [21].

Reakcja społeczeństwa obywatelskiego

Pojawiają się także komentarze i sugestie dotyczące finansowania zamierzeń BHAP. Specjalna przedstawicielka COP30 d/s agendy klimatu i zdrowia Ethel Leonor Noia Maciel zaznaczyła, iż strategie adaptacji ochrony zdrowia muszą być silnie umocowane w przewidywaniach finansowych dot. jej kosztów na przestrzeni najbliższych lat [22]. Podkreśla się, iż istniejące nadal bariery między finansami na cele klimatyczne a finansowaniem ochrony zdrowia mogą zostać przez ten plan przełamane, co może się stać natomiast jedynie przy prawidłowej kooperacji na poziomie krajowym między instytucjami odpowiedzialnymi za skarb państwa i zdrowie. Założenia dot. nowoczesnych technologii, cyfrowych rozwiązań w monitorowaniu i odpowiadaniu na zagrożenia klimatyczne dla zdrowia i życia mają potencjał na rozwój w wypadku mobilizacji sektora prywatnego, na przykład poprzez ubezpieczenie podobnych inwestycji od ryzyka finansowego. Jednocześnie, filantropijne granty mogą zainicjować rozwój nowych inicjatyw [23].

Na marginesie, ze znaczącym oburzeniem Global Climate and Health Alliance (GCHA), zrzeszającego organizacje pozarządowe, spotkało się przyznanie kontraktu na obsługę medialną COP30 firmie z branży Public Relations, która jednocześnie jest kontraktorem koncernu paliwowego Shell. Dyrektorka GCHA Jeni Miller podkreśliła w wypowiedzi dla mediów, iż Prezydencja COP powinna odciąć się od organizacji odpowiedzialnych, jej zdaniem, za szerzenie dezinformacji klimatycznej. Wystosowała jednocześnie, iż organizator COP31 (aktualnymi kontenderami są Australia i Turcja) powinni podjąć zobowiązanie przestrzegania zasady zawierania wyłącznie etycznych kontraktów sponsorskich i zatrudniania wyłącznie kontraktorów, których pozostałe działania biznesowe nie zawierają koncernów paliwowych [24].

Zdrowotny roadmap na COP30 - w skrócie:

Zdrowie staje się tematem coraz bardziej prominentnym na COP. Zbliżająca się edycja konferencji kontynuuje ten trend.
Belém Health Action Plan wystartuje oficjalnie 13 listopada podczas COP30 Health Day wraz z dwoma raportami, z których jeden będzie dotyczył naukowych dowodów nt. zmiany klimatu i zdrowia, a drugi zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego [25].
Podczas COP30 odbędzie się piąta edycja WHO Pavilion - wszystkie wydarzenia będą transmitowane online (who.int) [25].
Mały footnote: Wszyscy uczestnicy COP30, niezależnie od narodowości, będą objęci podstawowym pakietem ochrony zdrowia, dostępnym dla obywateli Brazylii [26].

Źródła:

1) United Nations General Assembly. Human Rights Council. Forty-eighth session. Resolution adopted by the Human Rights Council on 8 October 2021: The human right to a clean, healthy and sustainable environment. Link: https://docs.un.org/en/A/HRC/RES/48/13 (Dostęp: 10.11.2025)

2) United Nations General Assembly. Seventy-sixth Session. The human right to a clean, healthy and sustainable environment. Link: https://digitallibrary.un.org/record/3982508?ln=en&v=pdf (Dostęp: 10.11.2025)

3) Polski Instytut Spraw Międzynarodowych. Różne wizje ochrony środowiska wewnątrz ONZ. Link: https://www.pism.pl/publikacje/rozne-wizje-ochrony-srodowiska-wewnatrz-onz (Dostęp: 10.11.2025)

4) IISD SDG Knowledge Hub. UNGA Recognizes Human Right to Clean, Healthy, and Sustainable Environment. Link: https://sdg.iisd.org/news/unga-recognizes-human-right-to-clean-healthy-and-sustainable-environment/ (Dostęp 10.11.2025)

5) Report of the Conference of Parties on its second session, held at Geneva from 8 to 9 July 1996. Link: https://unfccc.int/resource/docs/cop2/15a01.pdf (Dostęp: 10.11.2025)

6) Submission by the World Health Organization Ad Hoc Working Group on long-term cooperative action under the Convention, Eighth Session - Copenhagen 7-18 December 2009. Link: https://unfccc.int/resource/docs/2009/smsn/igo/81.pdf (Dostęp: 10.11.2025)

7) Wilks M. "Greenwash" at the climate change summit in Copenhagen. BMJ. 2009 Dec 30;339:b5616. doi: 10.1136/bmj.b5616. PMID: 20042492.

8) United Nations Framework Convention on Climate Change. Decision 1/CP.16. The Cancun Agreements (2010). Link: https://unfccc.int/resource/docs/2010/cop16/eng/07a01.pdf (Dostęp 10.11.2025)

9) United Nations. Paris Agreement. Link: https://treaties.un.org/pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXVII-7-d&chapter=27&clang=_en (Dostęp 10.11.2025)

10) World Health Organization. Climate Change and Health. Health at COP26: https://www.who.int/teams/environment-climate-change-and-health/climate-change-and-health/advocacy-partnerships/talks/cop26 (Dostęp: 10.11.2025)

11) World Health Organization. COP26 Health Programme. Link: https://cdn.who.int/media/docs/default-source/climate-change/cop26-health-programme.pdf (Dostęp: 10.11.2025)

12) World Health Organization. Alliance for Transformative Action on Climate and Health. Link: https://climateandhealthalliance.org/press-releases/health-community-responds-to-shells-pr-company-winning-cop30-climate-contract/ (Dostęp: 10.11.2025)

13) COP27 establishes loss and damage fund to respond to human cost of climate change. Wyns, Arthur. The Lancet Planetary Health, Volume 7, Issue 1, e21 - e22 Link: https://doi.org/10.1016/S2542-5196(22)00331-X)

14) COP28 Presidency. COP28 UAE Declaration on Climate and Health. Link: https://www.cop28.com/en/cop28-uae-declaration-on-climate-and-health (Dostęp: 10.11.2025)

15) World Health Organization. COP28 UAE Declaration on Climate and Health. Link: https://cdn.who.int/media/docs/default-source/climate-change/cop28/cop28-uae-climate-and-health-declaration.pdf?sfvrsn=2c6eed5a_3&download=true (Dostęp: 10.11.2025)

16) Nature. The ‘implementation COP’: why the Belém summit must ratchet up climate action. Link: https://www.nature.com/articles/d41586-025-03567-7 (Dostęp: 10.11.2025)

17) COP30.br - Belém Health Action Plan proposes climate response with a focus on justice and equity. Link: https://cop30.br/en/news-about-cop30/belem-health-action-plan-proposes-climate-response-with-a-focus-on-justice-and-equity (Dostęp: 10.11.2025)

18) The Belem Health Action Plan for the Adaptation of the Health Sector to Climate Change. Link: https://cdn.who.int/media/docs/default-source/climate-change/en---belem-action-plan.pdf (Dostęp 10.11.2025)

19) Health at COP30. McLellan, Faith. The Lancet, Volume 406, Issue 10516, 2206 - 2207 (Link: https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(25)02259-7/fulltext)

20) Atlantic Council / Climate Resilience Center. One Billion People More Resilient. Understanding the Belém Health Action Plan Link: https://onebillionresilient.org/2025/11/09/belem-health-action-plan-2 (Dostęp: 10.11.2025)

21) Pacific Islands News Network. Pacific calls for bold climate-health action in Belem Plan. Link: https://pina.com.fj/2025/08/01/pacific-calls-for-bold-climate-health-action-in-belem-plan/ (Dostęp: 10.11.2025)

22) Maciel ELN. Health at the heart of climate action: Urgency of scaling adaptation globally. Rev Soc Bras Med Trop. 2025 Sep 22;58:e02492025. doi: 10.1590/0037-8682-0249-2025. PMID: 40990697; PMCID: PMC12455748.

23) Health Finance Coalition. Financing the Belém Plan: A Discussion at the 2025 Global Conference on Climate and Health. Link: https://healthfinancecoalition.org/financing-the-belem-plan-a-discussion-at-the-2025-global-conference-on-climate-and-health/ (Dostęp: 10.11.2025)

24) Global Climate and Health Alliance. Health Community Responds to Shell’s PR Company Winning COP30 Climate Contract. Link: https://climateandhealthalliance.org/press-releases/health-community-responds-to-shells-pr-company-winning-cop30-climate-contract/ (Dostęp: 10.11.2025)

25) World Health Organization. Health at COP30. Link: https://www.who.int/teams/environment-climate-change-and-health/climate-change-and-health/advocacy-partnerships/talks/health-at-cop30 (Dostęp: 10.11.2025)

26) United Nations Framework Convention on Climate Change. Information for COP 30 participants (A-Z). Available from: https://unfccc.int/cop30/ifp (Dostęp: 10.11.2025)

Źródło głównej grafiki: Unsplash.com

Wprowadzenie - jak dotarliśmy na COP30?

8 października 2021 roku Rada Praw Człowieka ONZ przyjęła Rezolucję 48/13 uznającą prawo do czystego, zdrowego i zrównoważonego środowiska naturalnego za prawo człowieka. Jednocześnie podkreśliła znaczenie zmiany klimatu w utrudnianiu realizacji tego prawa, określając ją jako jedno z najbardziej palących zagrożeń dla obecnych i przyszłych pokoleń [1]. Niecały rok później, w lipcu 2022, podobną rezolucję przyjęło Zgromadzenie Ogólne ONZ [2]. Rezolucje te wzywały państwa członkowskie do pełnej implementacji międzynarodowych porozumień dot. ochrony środowiska, uznając to zobowiązanie za kluczowe dla realizacji nowo uznanego prawa człowieka. Dokumenty te nie posiadają wiążącej mocy prawnej, natomiast stanowią ważny punkt odniesienia normatywnego i będą stanowić podstawę działań dla forów międzynarodowych i tworzonych przez nich porozumień. Reakcja społeczeństwa obywatelskiego po decyzji ZO ONZ zdominowana była przez poczucie zwycięstwa, połączone ze świadomością, że jest to jedynie kamień milowy na drodze do zabezpieczenia planety przed skutkami kryzysu klimatycznego - wiele państw nadal kierowało się obojętnością, a wiele innych sprzeciwiało się dalszym krokom w tym kierunku z uwagi na partykularne interesy [3, 4].

Ze wspomnianą rezolucją zbiega się w czasie początek nowej ery w zakresie obecności społeczności specjalistów ochrony zdrowia w procesie Konwencji Ramowej ONZ dot. Zmiany Klimatu (ang. United Nation Framework Convention on Climate Change, UNFCCC), w tym konferencji stron (ang. Conference of the Parties, COP), będącej coroczną kulminacją procesu negocjacyjnego. Nie zawsze jednak temat ten znajdywał godne miejsce w agendzie konferencji. Początkowo, przez kilkanaście lat funkcjonowania istniejącej od 1994 UNFCCC, temat zdrowia miał charakter marginalny, będąc niemal wyłącznie tematem dyskusji inicjowanych przez Światową Organizację Zdrowia (ang. World Health Organisation, WHO) oraz spotkań i wymiany zdań w ramach społeczeństwa obywatelskiego. W Geneva Ministerial Declaration z 1996 (Genewa, COP2) znajdziemy wzmiankę o tym, że prognozowana zmiana klimatu przyniesie negatywne skutki dla zdrowia człowieka [5]. Pierwsze przesilenie miało miejsce podczas COP15 (Kopenhaga, 2009), kiedy to doszło do mobilizacji organizacji pozarządowych [6, 7]. Stały się one rzeczywistością dopiero w kolejnym roku (Cancun, COP16 w 2010) - poprawę stanu zdrowotnego ludzi wymieniono wtedy jako jedną z korzyści wynikających z mitygacji i adaptacji do zmiany klimatu - jednak tylko w przypisie do tekstu [8]. W uchwalonym pięć lat później, w 2015, Porozumieniu Paryskim ponownie nie znalazło się miejsce dla zdrowia [9]. Kolejny rok przyniósł odwrócenie trendu - pierwszy Health Pavilion w Glasgow (COP26) przyniósł godne miejsce do spotkań i rozmów, a 50 państw-sygnatariuszy Konwencji podpisało się pod COP26 Health Programme, wytaczającym 2 ambitne cele: 1) klimatycznie odporne systemy zdrowotne (kluczowe zobowiązania dotyczyły planów adaptacyjnych oraz źródła finansowania) oraz 2) niskoemisyjna ochrona zdrowia (net zero do 2050, organiczenia emisji dotyczące także łańcuchów dostaw) [10, 11]. Na bazie tego programu utworzono ATACH (ang. Alliance for Transformative Action on Climate and Health), kanalizujący synergię działań krajów członkowskich i instytucji pozarządowych [12]. COP27 w Sharm-el-Sheikh przyniósł kluczowe rozmowy na temat loss and damage (tutaj więcej o tym temacie), i również w tym zagadnieniu odnaleziono przestrzeń na tematy związane ze zdrowiem. Przedstawiciele sektora pozarządowego podkreślali w sposób szczególny rolę personelu medycznego, którego rolą jest dokumentowanie zjawisk zdrowotnych na tle klimatycznym, a także alarmowanie i wpływanie na decydentów [13]. COP28 w Dubaju w sposób wyjątkowy dokonałe elewacji tematu zdrowia poprzez organizację pierwszej w historii Konwencji Health Day. Przyjęta wtedy deklaracja wskazała na pilną potrzebę działania wobec negatywnych skutków zmiany klimatu dla zdrowia, oraz integracji polityki klimatycznej i zdrowotnej [14, 15].

Kiedy dyskutujemy o zmianie klimatu, zdrowie człowieka nie jest zwykle pierwszym zagadnieniem, które przychodzi nam na myśl. Dzieje się tak z wielu powodów - po pierwsze, zdrowie dopiero od niedawna staje się znaczącym punktem agendy negocjacji klimatycznych - sukces ten urodził się jednak w bólach, a jego akuszerką były i nadal są zaangażowane organizacje pozarządowe, które przez lata nie odpuściły tematu. Po drugie, w ogólnym dyskursie na temat zdrowia często skupiamy się bardziej na naprawianiu powstałych szkód - poprzez profilaktykę wtórną, dostęp do leczenia specjalistycznego i jego finansowanie - niż na budowaniu społeczeństw, struktur i środowisk, w których dobrostan zdrowotny jest naturalnym efektem gospodarki ukierunkowanej na dobrostan (ang. Well-being Economy), a nie tylko na dobrobyt materialny. Elementem takiej idealnej konstrukcji jest świat wolny od krytycznych zagrożeń zdrowotnych wynikających ze zmiany klimatu, zanieczyszczenia i spadku poziomu bioróżnorodności, tworzących wspólnie tzw. potrójny kryzys planetarny. Nauka odpowiedziała już na pytanie, czy kryzys klimatyczny jest kryzysem zdrowotnym - jest! Jakie jednak lekarstwo wypisane zostanie jednak na brazylijskiej recepcie, i czy w planach dla naszej planety jest leczenie i rekonwalescencja, czy jednak dalsze pogorszenie zdrowia?