Źródło: Unsplash.com

Autor: Julia Radzikowska

Różni ludzie to różne wrażliwości

Nie wszyscy mierzą się z takimi samymi konsekwencjami dla zdrowia psychicznego w związku z zmianą klimatu. Na rozwinięcie zaburzeń psychicznych w wyniku katastrof naturalnych bardziej narażone są kobiety, osoby młode, z już istniejącymi innymi zaburzeniami psychicznymi z niższym statusem społeczno-ekonomicznym, czy z niższym wykształceniem. Upały w szczególności mogą dotykać osoby z już istniejącymi zaburzeniami psychicznymi, a zwłaszcza osoby z demencją, schizofrenią i zaburzeniami związanymi z używaniem substancji psychoaktywnych. Dzieje się to ze względu na słabą termoregulację związaną z zażywaniem leków psychotropowych i upośledzeniem funkcji poznawczych związanym z upałem (5).

Zazwyczaj, większe nasilenia lęku oraz strachu związanego z zmianą klimatu zgłaszają m.in. kobiety, osoby młode, z wyższym wykształceniem, z większą wiedzą na temat zmiany klimatu, oraz osoby po bezpośrednim doświadczeniu katastrof ekologicznych. W badaniach prowadzonych w Hiszpanii wykazano, że osoby znajdujące się w trudniejszej sytuacji ekonomicznej zgłaszają wyższy poziom strachu oraz lęku klimatycznego (climate fear and climate anxiety). Dodatkowo, osoby w hrabstwach o wysokim bezrobociu również zgłaszają większy strach klimatyczny. Może to być związane z tym, że osoby te, mając przez swoją sytuację ekonomiczną gorsze perspektywy życiowe, są bardziej wrażliwe na zagrożenia zewnętrzne - w tym te związane z zmianą klimatu - co następnie wywołuje u nich częściej i silniej negatywne emocje (2).

Również osoby starsze mogą być w wyjątkowy sposób dotknięte konsekwencjami zmiany klimatu dla psychiki - poprzez występowanie u nich refleksji na temat przeszłości, poczucia odpowiedzialności i żalu, a także obaw o teraźniejszość i nadziei na przyszłość ich społeczności (4).

Sposoby niwelacji lęku

Oczywiście o wiele lepiej jest zapobiegać problemom psychicznym - czy w tym przypadku zapobiegać przyczynom ich powstawania - niż je leczyć. Szczególnie w sytuacji gdy według raportu „Ważne słowa na P. O pieniądzach, psychoterapii i psychiatrii w Polsce" stworzonego przez SWPS Innowacje dla fundacji Pomagam.pl, średni czas oczekiwania na wizytę u psychologa finansowaną przez NFZ w grudniu 2024, wahał się od 32 dni w województwie świętokrzyskim do aż 212 dni, czyli około 7 miesięcy, w województwie pomorskim. Przy czym w kontekście PTSD, jak podaje w raporcie dr Ewa Pragłowska z SWPS - formuły spotkań refundowane przez NFZ są niedostosowane do obecnego stanu wiedzy leczenia post-traumatycznego stresu pourazowego:

“Zgodnie z najlepszymi praktykami rekomendowanymi przez międzynarodowe stowarzyszenia badań nad stresem traumatycznym czy American Psychiatry Association, a także bardzo wiele innych gremiów brytyjskich, holenderskich i amerykańskich, terapia metodą przedłużonej ekspozycji jest tu metodą leczenia z wyboru. Wymaga ona 10–11 spotkań z terapeutą. Każde długości półtorej godziny. Leczenie to – zgodnie z badaniami – pozwala około 80% pacjentów osiągnąć remisję. W państwowej służbie zdrowia w Polsce trudno jest jednak stosować tę metodę, ponieważ… opłacane przez NFZ spotkania są krótsze. Używający jej terapeuci muszą się tak zwanie nagimnastykować.”

W obliczu tak ograniczonego dostępu do adekwatnej opieki psychicznej, tym większego znaczenia nabierają działania profilaktyczne i wspierające dobrostan psychiczny, szczególnie wśród osób najbardziej narażonych na skutki kryzysu klimatycznego. Jednym z takich działań może być zaangażowanie w aktywizm klimatyczny, który - jak pokazują badania - może łagodzić wpływ eko-lęku na objawy depresji. Jednak nie zawsze tak się dzieje - szczególnie w przypadku poczucia frustracji i bezsilności w następstwie działań aktywistycznych (1). Stanley i in. (2021; 7) zaproponowali w tym kontekście rozróżnienie na eko-lęk, eko-złość, oraz eko-depresję. W tym ujęciu tylko eko-złość, jako jedyna z trzech eko-emocji, związana jest z większym zaangażowaniem w działania proklimatyczne oraz jako jedyna ma pozytywny wpływ na zdrowie psychiczne, będąc tym samym związaną z niższymi wskaźnikami stresu, lęku, oraz depresji. Na odczuwanie dystresu klimatycznego może mieć także wpływ poczucie zagubienia i dezinformacji wynikające z braku dostępnej wiedzy na temat zmiany klimatu. W tym kontekście ważna jest edukacja klimatyczna w szkołach oraz odpowiednie szkolenia na tematy związane z klimatem dla młodzieży borykającej się z tego typu problemami (6).

Ważnym jest, aby działania były odpowiednio dostosowane do konkretnych zagrożonych grup. Na przykład, w przypadku osób starszych, kluczowe jest poczucie wzajemnego wsparcia między nimi i innymi osobami starszymi, oraz ich społecznościami. Ponadto, istotne jest włączanie osób starszych w dyskurs klimatyczny, w rozmowy na temat inicjatyw łagodzących skutki zmiany klimatu oraz zapewnienie im możliwości pełnienia cennych ról dla dobrobytu własnego i ich społeczności (4).

Kierowanie działań do najbardziej narażonych grup społecznych w kontekście zmiany klimatu już częściowo ma miejsce - przykładem może być nowy program Unii Europejskiej, Social Climate Fund, który adresowany jest do gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym i transportowym. Pokazuje to, że polityki klimatyczne mogą - i powinny - być projektowane z uwzględnieniem czynników społecznych oraz nierówności.

Podobne podejście powinno być stosowane w odniesieniu do zdrowia psychicznego. Różne grupy społeczne doświadczają skutków zmiany klimatu w odmienny sposób - zarówno pod względem ekspozycji na zagrożenia, jak i odporności psychicznej. Dlatego tak ważne jest, aby polityki publiczne dotyczące adaptacji do zmiany klimatu uwzględniały tę złożoną rzeczywistość i były dostosowane do specyficznych potrzeb osób młodych, starszych, kobiet, osób z zaburzeniami psychicznymi, a także tych znajdujących się w trudnej sytuacji społeczno-ekonomicznej.

Tylko podejście intersekcjonalne - uwzględniające istnienie oraz interakcje różnych form wrażliwości i wykluczeń - pozwoli na realne wsparcie osób najbardziej narażonych psychicznie na skutki kryzysu klimatycznego.

Źródła:

1) Boluda-Verdu, I., Senent-Valero, M., Casas-Escolano, M., Matijasevich, A., & Pastor-Valero, M. (2022). Fear for the future: Eco-anxiety and health implications, a systematic review. Journal of Environmental Psychology, 84, 101904. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2022.101904

2) Fernández, J. J., Orriols, L., & Abril, P. (2025). Economic Vulnerability and Emotions toward Climate Change: A Case Study of Spain. Journal of Environmental Psychology, 102537. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2025.102537

3) Galea, S., Brewin, C. R., Gruber, M., Jones, R. T., King, D. W., King, L. A., McNally, R. J., Ursano, R. J., Petukhova, M., & Kessler, R. C. (2007). Exposure to hurricane-related stressors and mental illness after Hurricane Katrina. Archives of general psychiatry, 64(12), 1427–1434. https://doi.org/10.1001/archpsyc.64.12.1427

4) Marinova, N., Calabria, L., & Marks, E. (2025). A meta-ethnography of global research on the mental health and emotional impacts of climate change on older adults. Journal of Environmental Psychology, 102511. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2024.102511

5) Palinkas, L. A., & Wong, M. (2020). Global climate change and mental health. Current opinion in psychology, 32, 12–16. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2019.06.023

6) Schor, M., Clayton, S., Cardoso, M. C. V., Fernandes, M. N., Frota, M. A., & Surkan, P. J. (2024). ‘I am really scared for the future’: climate distress among Brazilian youth. Environmental Education Research, 1–22. https://doi.org/10.1080/13504622.2024.2409946

7) Stanley, S. K., Hogg, T. L., Leviston, Z., & Walker, I. (2021). From anger to action: Differential impacts of eco-anxiety, eco-depression, and eco-anger on climate action and wellbeing. The Journal of Climate Change and Health, 1, 100003. https://doi.org/10.1016/j.joclim.2021.100003

Źródło grafiki: Unsplash.com

Częstsze występowanie katastrof naturalnych

Jednym ze sposobów, w jaki zmiana klimatu może wpływać na zdrowie psychiczne ludzi, jest częstsze występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych - takich jak susze, powodzie czy huragany. Doświadczenie takich zdarzeń może być uznane za traumatyczne i prowadzić do rozwoju zespołu stresu pourazowego (PTSD, ang. post-traumatic stress disorder). Zgodnie z klasyfikacją DSM-5, opracowaną przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, za stresor traumatyczny uznaje się m.in. narażenie na rzeczywistą lub grożącą śmierć bądź poważne obrażenia ciała, które może mieć miejsce na jeden z następujących sposobów: (a) bezpośrednie przeżycie traumatycznego zdarzenia, (b) bycie świadkiem traumatycznego wydarzenia, (c) dowiedzenie się, że dotknęło ono bliską osobę (w przypadkach gwałtownych lub przypadkowych zdarzeń), oraz (d) powtarzająca się lub ekstremalna ekspozycja na awersyjne szczegóły traumy (np. u ratowników zbierających ludzkie szczątki).

Widzimy zatem, że narażenie na rozwój PTSD dotyczy nie tylko osób bezpośrednio doświadczających ekstremalnych zjawisk pogodowych, ale również ich bliskich oraz służb ratowniczych. Na podstawie dostępnych badań Palinkas i Wong (2020; 5) szacują, że nawet od 25% do 50% osób dotkniętych takimi zdarzeniami może doświadczyć negatywnych skutków dla zdrowia psychicznego. Przykładowo, Galea i in. (2007; 3) przebadali mieszkańców Nowego Orleanu w USA, którzy ucierpieli w wyniku huraganu Katrina w 2005 roku. Wśród nich, 49,1% zgłaszało występowanie zaburzeń lękowo-nastrojowych w ciągu 30 dni od badania, a 30,3% - objawy PTSD. Warto jednak zaznaczyć, że dla wielu osób objawy te słabną z czasem, choć nie dotyczy to wszystkich.

Upały

Zmiana klimatu wiąże się nie tylko ze wzrostem liczby katastrof naturalnych, ale także z coraz częstszym występowaniem fal upałów. Te z kolei mogą mieć poważne konsekwencje dla zdrowia psychicznego oraz naszych zachowań społecznych. Badania w tym temacie wskazują na związek pomiędzy wysokimi temperaturami a wzrostem zachowań agresywnych i przestępczych. Upały mogą również wpływać na nasz organizm w sposób bardziej subtelny - poprzez tłumienie funkcji hormonalnych, w szczególności hormonów tarczycy, co może prowadzić do apatii, letargu, obniżonego nastroju oraz zaburzeń poznawczych (5).

Eko-lęk

Wreszcie, zmiana klimatu - a konkretniej troska, czy lęk o klimat - jest związana z zjawiskami takimi jak eko-lęk (ang. eco-anxiety) czy dystres klimatyczny (ang. climate distress). Ten pierwszy w literaturze definiuje się zazwyczaj jako emocjonalną reakcję w postaci troski, zmartwienia, niepokoju i strachu w związku z globalną zmianą klimatu. Może się on wiązać z zaburzeniami funkcjonowania, objawami depresji, lęku, PTSD, stresu i bezsenności, a także niższą subiektywną oceną swojego zdrowia psychicznego (1).

Zmiana klimatu to nie tylko zagrożenie dla środowiska, ale też dla ludzkiej psychiki. Powodzie, susze, fale upałów czy pożary lasów to nie tylko materialne straty, ale też źródła traumy, lęku i niepewności. Równocześnie z coraz częstszym doświadczaniem katastrof naturalnych, rośnie też ogólny poziom niepokoju o przyszłość planety, co znajduje odzwierciedlenie w zjawiskach takich jak eko-lęk czy dystres klimatyczny. Warto jednak podkreślić, że nie każdy doświadcza kryzysu klimatycznego w ten sam sposób - a to oznacza, że działania systemowe i polityki publiczne muszą być odpowiednio dostosowane do zróżnicowanych potrzeb psychicznych i społecznych.

© 2025 Climate Future Institute